Kedilerin Mistik Tarihi: Ünlü İsimlerin Kedileri ve Kediler Hakkındaki Düşünceleri

    Gustav Klimt ve Kedisi Katze

Ernest Hemingway’in altı parmaklı kedilerinin torunları olan yaklaşık 60 kedi bugün hâlâ onun Key West’teki sahil evinde yaşıyor. William Burroughs, “kedilerimle ilişkim beni ölümcül ve amansız bir cehaletten kurtardı” diye yazıyor; ve 1997 yılına ait bir fotoğrafta, ölüm döşeğindeki Burroughs’a kendine özgü anlaşılmaz bir merasimle veda etmekte olan kürklü yoldaşı görülüyor. 20. yüzyılın önde gelen kimi yazarlarının kedileriyle samimi pozlarda görüntülendikleri yığınla fotoğraf bir yana, şiirden romana ve denemeye kadar, dünya edebiyatı, köpeklerle kıyas kabul etmeyecek kadar çok kedi karakteriyle ve kedi sembolizmiyle doludur. Colette, Mark Twain, Sylvia Plath, Françoise Sagan, Raymond Chandler, Bernard Shaw, Ray Bradbury: hepsi kedi sevdalısıdır ve kediler hakkında yazarlar. Bu konuda daha yığınla örnek verilebilir, bu nedenle yazarların hiç tartışmasız “kedici” olduklarını söylesek kâfi. Peki edebiyat eleştirisinin göz ardı ettiği bu olgudan ne çıkarabiliriz? Yazarların kedilere olan doğal eğilimini anlamak, dil hâkimiyetinin oluşmasında payı olan bir unsura da ışık tutabilir mi?

   Ernest Hemingway ve Kedisi Snowball

İşin edebî kısmına girmeden önce, yazar ile kedi arasındaki dinamiği anlamlandırmamızı sağlayacak çok bariz iki pragmatik gözlemde bulunabiliriz. Bir kere kediler, ergonomik açıdan, yazma işine köpeklere göre çok daha iyi uyum sağlarlar. Küçük, sessiz, kucağa sığacak boyutlardaki kedi, işi gereği uzun saatler yalnız başına sandalyede oturmak zorunda olan biri için biçilmiş kaftandır. İkincisi, Kedi ile Yazar’ın kişilik özelliği kümeleri arasında hatırı sayılır bir kesişme söz konusudur, bu da son derece verimli, neredeyse simbiyotik denebilecek bir ortak yaşam düzeni oluşturur. Genelleme yapmak gerekirse, (iyi) yazarlar da kediler de meraklı ve gözlemci olurlar, ve büyük ölçüde kendi dünyalarında yaşarlar. Bu durum, iki tarafın da ihtiyaçları göz önüne alındığında, birbirini tamamlayıcı bir hayat düzeni yaratır. İkisi de, düşüncelere dalması için diğerini seve seve yalnız bırakır, ama kedi yazarın ne zaman ara vermeye ihtiyacı olduğunu ya da su kabını doldurması gerektiğini bilir, o zaman ev arkadaşının bacaklarına sürtünerek bunu bildiğini belli eder.

Köpeklerin oynak haleti ruhiyelerine ve başkasının rutinine bağımlı olmalarına karşılık, kediler ve yazarlar –en yaramaz ve dağınıkları bile– karmaşık ve nevi şahsına münhasır ihtiyaçları ve kişilik özellikleri doğrultusunda asla şaşmayan bir rutin yaratırlar. Yazarın en verimli çalıştığı saatler geceyarısından sabah altıya kadarsa, bu saatlerde çalışacaktır. Kedinin, tam ters zamanlarda avlanmaya veya uyumaya ihtiyacı varsa, o da bu saatlerde bunu yapacaktır. Bu iki tuhaf mahluk, olağanüstü bir sabır ve halihazırdaki iş (yazma ve avlanma) üzerinde olağanüstü bir yoğunlaşmayla, aralarında incelikli, ama aynı zamanda son derece anlaşılır jestlerden oluşan bir dil geliştirir ve birbirlerini anlamada eşsiz bir hüner sergilerler.

Ama kendimizi kandırmayalım, bu ilişkiden her iki tarafın eşit biçimde kârlı çıktığı söylenemez. Bu ortak özelliklerin (esrar, merak, disiplin, yaratıcılık, kendi kendine yetme) tümünde, kedinin insandan üstün olduğu ve yazarın yoldaşlığı olmadan da gayet rahat yaşayacağı şüphesizdir. Kedilere düşkünlüğüyle bilinen Mark Twain şöyle der: “Tanrı’nın yarattıkları arasında kırbaçla dize gelmeyecek tek bir mahluk vardır. O da kedidir. İnsan kediyle melezlenebilseydi bu insanın hayrına olur, kediyse bu işten zararlı çıkardı.” Belki de en kapsayıcı genelleme, ikisinin de sürü hayvanı olmaması, “daha az geçilmiş yoldan yürümeleri”dir, ama Twain haklıdır: kedi o yolda insandan daha iyi yürür. Nitekim Robert Frost da kedisine gıpta eder. Kedinin esrarlılıkta insana üstünlüğü, viskinin ya da afyonun desteği olmadan algı kapılarını açabilme becerisi, onu uyumlu bir ev hayvanı olmaktan çıkarıp büyük bir ilhama dönüştürür. Edgar Allan Poe durumu gayet iyi özetlemiştir: “Keşke bir kedi kadar esrarlı yazabilsem.”

İlham perisi olarak kedi fikri, kediler hakkında yazmanın tarihi üzerine düşünmek için iyi bir başlangıç noktası olabilir. Yazar kedide bir tür yaratıcılık ideali görüyorsa, bu idealleştirme uygarlığın gelgitleri içinde nasıl şekillenmiştir?

Tarih boyunca kedi sembolizminin kuruluşuna baktığımızda, Doğu ile Batı’nın kediye bakışlarında ciddi bir karşıtlık olduğunu görüyoruz. Bu iki karşıt bakışı baştan beri birleştiren unsur, bu sembolizmdeki anlamı üretenlerin çoğunlukla yazarlar, veya en azından hikâye anlatıcıları olmasıdır. Köpekler, koruma güdüleri ve avlanmada insana yardımcı olmalarından ötürü 12 bin yıl öncesinden itibaren insanlar nezdinde hayli istikrarlı bir anlama sahip olmuşlardır. Pratikte (fare avlamaları haricinde) pek faydaları olmayan ve köpek gibi eğitilmeleri de mümkün olmayan kedilerin insanla ilişkisi çok daha sonraları, Mısır’da ikinci hanedanlık döneminde başlar; Mısır’ın Sümerlerden kalan bazı yazı sistemlerini devralıp tarihin ilk karmaşık yazılı dilini oluşturduğu dönemdir bu.

Bu noktadan itibaren kedi Mısır’da çok önemli bir dinî figür haline gelir – önce kedi-tanrıça Mafdet’in suretinde, ardından adaletin, bilgeliğin, doğurganlığın ve zarafetin sembolü olarak. Burada ilginç olan, kadim Mısır’da evcil bir hayvandan ziyade tanrı olarak saygı duyulan kedilerin neredeyse sadece din adamlarının –yani esasen ilk yazarların– bakımında olmalarıdır. MS 390’da kediye tapınmak yasaklanır, ama kısmetin sembolü olarak kedi figürü, Japonya’da çeşitli efsanelerde ve bazı Murakami öykülerinde rastlanan Maneki Neko, yani “talih kedisi” başta olmak üzere, Doğu inanç sistemlerinde çoğalmaya başlar.

   Solda Kedi Tutmoses’in Lahiti, Sağda Anne Kedi Bastet

Gel gelelim, antik Yunan’da kediler çok daha karanlık bir mitolojinin parçasıdırlar: Ezop onların aldatıcı ve kuşku uyandırıcı niteliklerini ilk kaydedenlerdir. Asırlar sonra, 14. yüzyılda Kara Ölüm’ün sorumlusu ilan edilmeleri de kediler için hayırlı olmaz (tabii bugünden bakıldığında, kedilerin topluca yakılmaları, Avrupa’nın fare nüfusundaki muazzam artışla sonuçlandığı için hiç de akıllıca bir karar olmamıştır). 17. yüzyıla gelindiğinde kediler artık Şeytan’ın ve cadıların sağ kolu olarak görülmektedirler. O tarihten itibaren Avrupa folklorunda kedi neredeyse sadece bebek katili ve cadı dostu olarak, en iyi ihtimalle Poe’nun “Kara Kedi”sindekine benzer biçimde, korku ve endişe kaynağı olarak boy gösterir.

Doğu’nun ve Batı’nın kediye bakışlarına damgasını vuran bu taban tabana zıt anlamları nasıl açıklamalıyız? Bu durum, kedinin Hıristiyan değer sistemiyle bağdaşmayan bağımsız bir ruha sahip olmasıyla ilgili olabilir. Kedi toplumsal açıdan ayrıksıdır. Evcilleştirilebilse bile, asla insana hizmet etmek üzere eğitilemez. Kültürünüzün kozmolojisi, hayvanın insana, insanın da Tanrı’ya hizmet ettiği büyük bir Varlık Zinciri hiyerarşisine dayanıyorsa, insanları takmayan bu yegâne bağımsız ruhlu mahlukat sınıfına kuşkuyla bakabilirsiniz. Daha az geçilmiş yoldan yürümeyi tercih etmelerinde, masumiyeti bozan bir kötücüllüğün izlerini görebilirsiniz. Kedinin dokuz canı, Hıristiyan’ın bir hamlede cennete giden tek sıkımlık canıyla alay eder.

Kesin bir tarih veya yer belirlemek zor, ama göründüğü kadarıyla bu çifte anlamlar, 19. yüzyıl ortalarında romantik hareket sırasında edebiyatın dikkatini çekmiştir. Edebiyatın tekinsizliğe ve özgürlüğe karşı ilgisinin –hatta düşkünlüğünün– arttığı, hikâyelerde gerçek ile bilinmezin iç içe geçirildiği dönemde,  modern yazarlar kedilerle özdeşleşmeye başlarlar. Bu özdeşleşme bir yandan bir ikiliğin, Hıristiyanlığın çözülüşüyle şekillenmiş bir anlayışın gelişiminin ifadesidir. Öte yandan, kedileri andıran özelliklere saygı duyulmaya, hatta gıpta edilmeye başlanır – sezgilerini gizemli, çoğunlukla da iyicil olmayan bir tanrıdan alan, benzersiz deha olarak sanatçı fikri, romantizme özgü yeni bir fikirdir. Baudelaire “Kediler”de şöyle yazar: “cehennem onlara ölüleri taşıyacak atlar niyetine koşum takabilir, ama bereketli kasıklarında ışıltılı bir büyü gizlidir.”  

19. yüzyılda, iç içe geçmiş anlamlarla edebiyatta bol bol boy gösteren kedi, daha sonraki edebiyatın şekillenmesinde ve yazarlar hakkındaki klişeler üzerinde de çok etkili olur. Bu noktada Derridavari bir analoji kurmaya çalışmak yerine, sözü, çağdaş yazarın kedilere ilgisini çok güzel özetleyen Joyce Carol Oates’a bırakıyorum: “Yazarda, her sanatçıda olduğu gibi, bilinemez ve kestirilemez bir öz vardır ki biz bunu genelde ‘hayal gücü’ ya da ‘bilinçdışı’ diye adlandırırız – sanki adlandırmak, denetlemeyi bırakın, bilmekle eşdeğermiş gibi; işte Felis catus’un [ev kedisi] ulaşılabilirliğinde, Felis sylvestris’in [dağ kedisi] gizli, şeytanî, tamamen ulaşılmaz varlığını duyumsarız. Çünkü benzerler benzerlerini çağırır – türler arasındaki uçurumun ötesinden bile.”

Bu makalede ki fotoğraflar internet kaynaklarından derlenmiş, yazıların bir kısmı ise e-Skop.com adresinden alıntılanmıştır.

İşte Ünlü İsimler ve Onların Kedileri

Bütün hayvanlar arasında yalnızca kedidir yaşamı seyreden. Varolmanın döner dolabını mesafeli bir konumdan izler. Kedide sempatik olma kaygısı yoktur. Yalnızca yaşar, uzak, dingin ve bilge. (Andrew Lang)

   Aldous Huxley ve Kedisi

İnsanlar hakkında psikolojik romanlar yazmak istiyorsanız yapacağınız en iyi şey bir çift kedi edinmektir. (Aldous Huxley)

   Allen Ginsberg

   Bilge Karasu

  Jorge Luis Borges

   Charles Bukowski

   Charles Bukowski

Frida Kahlo

Colette

French Author Sidonie Gabrielle Colette with Cat

Doris Lessing

Ernest Hemingway ve Kedisi Snowball

Ernest Hemingway ve Kedisi Snowball

Kediler duyguları konusunda dürüsttürler. İnsanlar ise duygularını gizlerler. (Ernest Hemingway)

Herman Hesse

Julio Cortazar

Neil Gaiman

Robert Owen Butler

Samuel Beckett

Jean Paul Sartre ve Kedisi Nothing

William S. Burroughs

Bir kedinin öfkesi muhteşemdir; saf kedi aleviyle yanar, bütün tüyleri dimdik olur ve herbiri cızırdayan mavi kıvılcımlar saçar. Gözleri ise içinin aleviyle ışıl ışıldır. (William S. Burroughs)

William S. Burroughss

William Faulkner

Faulkner  Sylvia Plath ve Kedisi Daddy

Minicik bir kedi yavrusu bir sanat şaheseridir. (Leonardo da Vinci)

Ahmet Hamdi Tanpınar

Albert Camus

Jorge Luis Borges ve Kedisi Beppo

Françoise Sagan

George Bernard Shaw ve Kedisi Pygmalion

Herman Hesse

Mark Twain’in kedilerinin uyurken ve uyanıkken görüntülendiği bu fotoğraflar 1887 yılında çekilmiş.

Mark Twain

Pablo Picasso ve Kedisi

Stephen King (Hayvan Mezarlığını Düşününce?)

Tomris Uyar

Tove Jansson

Birçok filozof ve kedi tanıdım, kedilerin bilgeliği daha üstündü (Hippolyte Taine)

Jacques Villon, Marcel Duchamp, and Raymond Duchamp-Villon and their cats

Artist Henri Matisse and his cat Minouche

Boris Vian ve Kedisi

Jacques Derrida

Edgar Allan Poe ve Kedisinin Tasviri

Edgar Allan Poe

Edith Södergran

Eduard Gorey

Ezra Pound

Michel Foucault

 

George Orwell

Georges Perec

Haruki Murakami

Jack Kerouac with Williams cat

Jack Kerouac

Jean Cocteau

John Fante ve Kedisi

Julio Cortazar

Gustav Klimt ve Kedi Tasviri

Kediler doğanın başyapıtıdır. (Leonardo da Vinci)

Gustav Klimt ve Kedisi Katze

 Kurt Cobain

Philip K. Dick

Raymond Chandler

Salvador Dalí ve Babou

Stephen King 1997

Truman Capote

W.H. Auden

Werner Aspenstrom

William Carlos Williams

William S. Burroughs

Zelda Fitzgerald

Kedileri seviyorum çünkü evimi seviyorum ve kediler de yavaş yavaş evimin gözle görünür bir ruhu oluyorlar.(Fransız şair, ressam, yazar, yönetmen John Cocteau)